Jak katastrofy naturalne wpływają na gospodarkę?

Katastrofy naturalne występują od zawsze, jednak w ostatnich latach jest ich zdecydowanie więcej, a spowodowane przez nie straty są odczuwane przez coraz większą liczbę ludzi i podmiotów gospodarczych. Przyczyną tego stanu rzeczy może być szkodliwa ingerencja człowieka w środowisko, wywołująca zmiany klimatyczne. Według raportu The International Disaster Database (EM-DAT) w samym 2020 roku miało miejsce 389 zdarzeń sklasyfikowanych jako klęski żywiołowe, w których zginęło 15 080 ludzi, a ponad 38 mln zostało poszkodowanych. Oprócz tragedii ludzkich kataklizmy niosą ze sobą również negatywne efekty dla gospodarki. We wspomnianym raporcie, straty ekonomiczne
w 2020 roku zostały oszacowane na 171 mld USD.

Od czego zależy wielkość strat ekonomicznych spowodowanych katastrofami naturalnymi?

Według klasyfikacji EM-DAT klęski żywiołowe można podzielić na kilka kategorii: geofizyczne (trzęsienia ziemi, ruchy masowe, erupcje wulkanów), meteorologiczne (ekstremalne temperatury, sztormy, huragany), hydrologiczne (powodzie, lawiny śnieżne), klimatyczne (susze, pożary lasów), biologiczne (epidemie, plagi) i eksterytorialne (uderzenia meteorytów). W zależności od tego, z którą z nich mamy do czynienia i na jaką skalę ona występuje, siła jej efektu może być różna. Inny może być także wpływ na poszczególne sektory gospodarki. Przykładowo potężne trzęsienie ziemi będzie miało dużo tragiczniejsze skutki, a proces odbudowy infrastruktury może zająć znacznie więcej czasu i pochłonąć więcej środków, niż w przypadku małej powodzi.

Duże znaczenie ma również to, w jakim regionie kataklizm ma miejsce. Kraje, które często doświadczają takich zdarzeń, mogą częściowo ograniczać ich negatywne efekty, ponieważ są na nie lepiej przygotowane aniżeli państwa, dla których katastrofy naturalne są rzadkością. Jednak pomimo tego, to właśnie kraje o podwyższonym ryzyku katastroficznym tracą najwięcej, ze względu na to, że w takich regionach może mieć miejsce nawet kilkadziesiąt takich zdarzeń rocznie i zazwyczaj właśnie te obszary doświadczają tych najsilniejszych i najtragiczniejszych w skutkach katastrof.

O ile straty w kapitale ludzkim i fizycznym dotykają tylko regionu, w którym miał miejsce kataklizm, to ze względu na postępującą globalizację, efekty ekonomiczne są nierzadko odczuwane także u najbliższych partnerów kraju. Natomiast w przypadku gdy poszkodowany jest kraj duży, taki jak na przykład Stany Zjednoczone, efekty gospodarcze mogą mieć charakter globalny.

Bezpośrednie i pośrednie skutki katastrof naturalnych

Wspomniane straty w kapitale ludzkim, czyli zgony, urazy fizyczne i psychiczne, a także w kapitale fizycznym – zniszczenia infrastruktury, środków trwałych i surowców, są bezpośrednimi skutkami katastrof, które z kolei wywołują szereg pośrednich efektów. Do tych z kolei można zaliczyć m.in. zmniejszenie produkcji dóbr i usług, zmniejszenie inwestycji, migrację, zapobiegawcze działania społeczeństwa (np. wzrost oszczędności). Wszystkie te czynniki, spowodowane negatywnym szokiem podażowym, jakim jest wystąpienie katastrofy naturalnej, mogą w konsekwencji spowodować spowolnienie gospodarcze.

Bezpośrednie skutki klęsk żywiołowych należy zaliczyć do efektów krótkoterminowych. Ich mierzalność jest dużo łatwiejsza niż tych pośrednich. Po wystąpieniu kataklizmu zazwyczaj przeprowadzane są badania służące oszacowaniu strat materialnych. Bardziej skomplikowanie wygląda sprawa w przypadku estymacji efektów pośrednich, długoterminowych. Te z kolei można mierzyć, analizując zmiany m.in. wskaźnika PKB, wskaźnika aktywności gospodarczej, wskaźnika realnej konsumpcji gospodarstw domowych, wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, udziału kraju poszkodowanego w globalnym eksporcie i imporcie, kursu waluty krajowej, krajowych indeksów giełdowych, stopy bezrobocia czy też liczby bankructw firm w kraju dotkniętym katastrofą. Należy jednak pamiętać o tym, że obserwowane zmiany wszystkich wymienionych wyżej wskaźników, nie będą spowodowane tylko negatywnym szokiem podażowym wywołanym przez katastrofę naturalną. Na gospodarkę ma jednocześnie wpływ wiele innych czynników i ciężko jest wyodrębnić efekt tylko jednego z nich. Dlatego do przewidywania i szacowania siły skutków długoterminowych wywołanych klęską żywiołową stosuje się specjalne modele makroekonomiczne.

Wszystkie przytoczone wcześniej efekty negatywnie oddziałują na gospodarkę i nie można zaprzeczyć, że są one zdecydowaną większością. Jednak trzeba również wspomnieć o nielicznych pozytywnych skutkach pośrednich, które także mogą wystąpić. Dzięki potencjalnej pomocy finansowej z zagranicy lub korzystając z własnych środków, możliwa jest odbudowa zniszczonego regionu. Zazwyczaj zrekonstruowana infrastruktura jest odporniejsza na ponowne ataki żywiołu. Ponadto, możliwe jest jej unowocześnienie i wprowadzenie lepszych technologii. W związku z tym, skutkiem odbudowy będzie większa produktywność w przyszłości, co niewątpliwie jest pozytywnym efektem dla gospodarki.

Wyniki empirycznych badań wpływu katastrof naturalnych na gospodarkę

Ekonomiści od lat badają wpływ wszelkiego rodzaju klęsk żywiołowych na gospodarkę. Główna konkluzja płynąca z badań efektów bezpośrednich jest bardzo intuicyjna: krótkoterminowe, bezpośrednie skutki katastrof naturalnych zawsze negatywnie oddziałują na gospodarkę. Nie budzi zdziwienia również to, że względnie większe straty materialne ponoszą kraje lepiej rozwinięte, w których zniszczeniu mogą ulec droższe budynki i środki trwałe, a także to, że koszty te są coraz większe wraz z upływem czasu, co także można tłumaczyć coraz droższą infrastrukturą. Badacze w większości zgadzają się także z zależnością, że w krajach bogatszych, klęski żywiołowe powodują mniej zgonów. Są jednak wątpliwości co do liniowości tej zależności.

Znacznie ciekawiej prezentują się wyniki badań efektów pośrednich. Katastrofy klimatyczne mają zdecydowanie negatywny wpływ na dynamikę wzrostu PKB, jednak siła efektu nie zawsze jest wprost proporcjonalna do skali kataklizmu, a zależność jest nieliniowa. Ponadto, spowolnienie gospodarcze jest bardziej odczuwane w krajach słabiej rozwiniętych. Badania wpływu ekstremalnych zjawisk meteorologicznych, takich jak huragany, pokazują, że nie mają one negatywnego oddziaływania na wszystkie branże. Poszkodowane są głównie takie sektory jak rolnictwo, produkcja czy turystyka. Natomiast pozytywne skutki odczuwają firmy działające w budownictwie, głównie ze względu na konieczność odbudowy zniszczonej infrastruktury. Potwierdza to wcześniejszą tezę o możliwych, aczkolwiek nielicznych, pozytywnych efektach klęsk żywiołowych. Do jeszcze ciekawszych wniosków, doszli ekonomiści (Leiter, Oberhofer i Raschky) badający konsekwencje powodzi w Europie. Otóż okazuje się, że w wielu przypadkach w regionach dotkniętych powodziami, wzrastało zatrudnienie oraz obserwowano większą akumulację kapitału, a produktywność nie ulegała znaczącej zmianie. Można zatem przypuszczać, że aby utrzymać wydajność produkcji na poziomie sprzed powodzi, firmy musiały zwiększyć inwestycje oraz zatrudnienie.

Niewiele jest badań w kontekście długoterminowych efektów klęsk żywiołowych, głównie
ze względu na problemy z danymi i trudność w odizolowaniu wpływu jednego czynnika na dany wskaźnik w perspektywie kilkunastu-kilkudziesięciu lat. Jednak te istniejące pokazują, że kataklizmy obniżają tempo wzrostu gospodarczego również w latach następujących po roku wystąpieniu tego zdarzenia.

Co możemy zrobić w celu zniwelowania efektów katastrof naturalnych?

Katastrofy naturalne mają zdecydowanie negatywny wpływ na gospodarkę kraju, w którym występują, a przez postępującą globalizację, efekt ten rozszerza się też na inne państwa. Dlatego tak ważne jest ograniczenie szkodliwego wpływu ludzi na środowisko. Zmiany klimatyczne spowodowane w pewnej mierze przez człowieka przyczyniają się po części do klęsk żywiołowych, których można by uniknąć. Ponadto, rządy państw, które szczególnie są narażone na tego typu zjawiska, powinny poprzez odpowiednie, wczesne przygotowania dążyć do minimalizacji negatywnych skutków ekonomicznych.