Jak ocenić sytuację firmy dzięki teorii trzech soczewek?

Potrzeba oceny sytuacji firmy

W 2016 roku w Polsce istniało 2 mln mikroprzedsiębiorstw zatrudniających poniżej 10 osób o rocznym obrocie bądź też całkowitym bilansie rocznym nie przekraczającym 2 mln euro. Oznacza to wzrost o 5,2% od 2015 roku oraz o 16,8% w stosunku do roku 2010. Rynek wymaga od przedsiębiorców ciągłej obserwacji zagrożeń, która umożliwia skuteczne zarządzanie firmą oraz reagowanie na bieżące problemy. Założenie działalności jest prostym procesem, jednak często ze względu na niski kapitał początkowy, przedsiębiorcy borykają się ze stosunkowo wysokimi kosztami działalności takimi jak podatki, ZUS, koszty najmu, zatrudnienia czy reklamy, które – szczególnie na początku działalności – są wyższe niż przychody. Dodatkowo w przypadku osób, które otwierają firmę w pojedynkę, sprawy nie będzie ułatwiać konieczność zajmowania się każdym aspektem prowadzenia działalności osobiście. Aby funkcjonować zgodnie z prawem konieczne jest ciągłe monitorowanie zmieniających się przepisów.

Konkurencja w obecnych czasach pojawia się na każdym kroku i skrupulatnie walczy o klientów. Trudności z ich zdobyciem
i opóźnienia w płatnościach stanowią kolejną barierę w ustabilizowaniu sytuacji w pierwszych miesiącach działalności. Według raportu Euler Hermes, aż 80% firm zamyka się po pierwszym roku. Głównym problemem jest duża konkurencja i niska rentowność. Liczba ta sugeruje, że nadal nie wszyscy polscy przedsiębiorcy nauczyli się sztuki prowadzenia własnej działalności gospodarczej, co nie wyklucza, że wiele z nich ma bardzo duży potencjał, który mogliby rozwinąć w przyszłości.

Zamknięcie firmy często kojarzy się z niskim dochodem lub możliwością pokrycia jedynie kosztów. Jednak to właśnie w takich przypadkach rzetelna ocena sytuacji finansowej przedsiębiorstwa odgrywa ogromną rolę. Nie należy podejmować decyzji pod wpływem emocji. Analiza wskaźnikowa jest uznawana za jeden z ważniejszych elementów oceny finansów przedsiębiorstwa. Odzwierciedla ona sytuację finansową firmy i umożliwia jednoznaczną ocenę poprzez analizę grup wskaźników rentowności, płynności czy rotacji zapasów. Złożoność analizy wymaga, aby poświęcić czas na ocenę kondycji finansowej i na podstawie jej wyników oraz chłodnej analizy podjąć dalsze działania.

Nie każdy obszar związany z prowadzeniem firmy trzeba obsługiwać we własnym zakresie. Zdarza się, że z niektórych procesów w przedsiębiorstwie lepiej jest zrezygnować lub je outsourcować. Stąd wszelkie przeprowadzone analizy mogą pokazać zarówno słabe, jak i mocne strony działalności oraz określić kolejne kroki.

Według ekonomistów – prof. Czekaja oraz prof. Dreslera rozróżnia się decyzje inwestycyjne i decyzje finansowe przedsiębiorstwa. Decyzje inwestycyjne obejmują kształtowanie aktywów niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej, czyli oznaczają wykorzystanie kapitału. Decyzje finansowe dotyczą natomiast źródeł sfinansowania tych aktywów, a więc ich rozmiarów, rodzajów i struktury. Spójrzmy na ocenę sytuacji firmy przez pryzmat teorii trzech soczewek.

Teoria trzech soczewek – rzetelna ocena działalności?

Sprawozdanie finansowe jest dokumentem, który odzwierciedla procesy zachodzące w przedsiębiorstwie. Zawiera ono zbiór informacji o majątku przedsiębiorstwa i źródłach jego finansowania (bilans finansowy i sprawozdanie o zmianach w kapitałach własnych), korzyściach ekonomicznych uzyskanych przez przedsiębiorstwo w roku sprawozdawczym (rachunek zysków i strat) oraz o stanie i ruchu środków pieniężnych w roku obrotowym (rachunek przepływów pieniężnych). Oprócz wymienionych elementów pełne sprawozdanie finansowe zawiera również informacje dodatkową, gdzie są objaśnione dane liczbowe podane we wcześniej wymienionych częściach.

Struktura sprawozdania finansowego pozwala na ocenę przedsiębiorstwa z trzech punktów widzenia, czy jak to ujmuje prof.
J. Ostaszewski, spojrzeć na nie przez „okular zbudowany z trzech soczewek”.

Teoria trzech soczewek polega na przyglądaniu się firmie pod kątem trzech aspektów:

• ekonomicznego,
• finansowego,
• majątkowego.

Każda z soczewek z osobna ujawnia pewien wycinek wiedzy o firmie, ale dopiero spojrzenie przez pryzmat wszystkich pozwala na pełną i rzetelną ocenę, dzięki czemu jest ona coraz częściej używana do oceny sytuacji firmy.

W przedsiębiorstwach małych, których sprawozdania finansowe nie podlegają̨ obligatoryjnemu badaniu przez biegłych rewidentów sprawozdanie może być́ ograniczone tylko do bilansu, rachunku zysków i strat i informacji dodatkowej (Ustawa
o rachunkowości z dania 29 września 2004 r., z późniejszymi zmianami).

Teoria trzech soczewek a rachunek zysków i strat

Pierwsza soczewka pozwala przeanalizować aspekt ekonomiczny obejmujący ogół zjawisk związanych z zyskiem, stratą, kosztami sprzedaży, stopą zwrotu z kapitału, przychodami ze sprzedaży. W sprawozdaniu finansowym tym kategoriom odpowiada rachunek zysków i strat. W rachunku tym między innymi uwidoczniona jest wartość z działalności operacyjnej.

W aspekcie ekonomicznym teorii trzech soczewek zysk operacyjny zajmuje bardzo istotną pozycję ze względu na wartość informacyjną rozważaną w trzech płaszczyznach:

• w przypadku wykazania w roku obrachunkowym straty z działalności operacyjnej przedsiębiorstwo uzyskuje pewność, że jego podstawowa działalność jest nierentowna i może podjąć działania zmierzające do naprawy zaistniałej sytuacji;
• koncepcja zysku operacyjnego pozwala stwierdzić, z jakim aspektem działalności przedsiębiorstwa jest związany ujawniony problem;
• zysk operacyjny jest podstawą do konstruowania mierników rentowności, dających możliwość porównania przedsiębiorstw w ramach jednego sektora, pomijając jednocześnie różnice w ich strukturach finansowych.

Zysk EBIT

Drugim elementem informacyjnym, w kolejności wyliczania, jest zysk EBIT. Pojęcie EBIT jest skrótem od terminu Earnings Before Interest and Taxes, który odnosi się do określonego poziomu dochodu oznaczającego zysk (lub stratę) przed odsetkami
i opodatkowaniem. Należy dodać również, że na wartość miernika EBIT mają wpływ wyniki zdarzeń nadzwyczajnych oraz przychody finansowe. Miernik ten jest powszechnie stosowany w analizach finansowych według standardów międzynarodowych w krajach wysoko rozwiniętych. Za jego pomocą konstruuje się wiele innych wskaźników i mierników, choćby z płaszczyzny analizy zadłużenia.

Przedsiębiorstwa, starając się obliczyć dany wskaźnik, za priorytet stawiają sobie odpowiedź na pytanie dotyczące ich rzeczywistych możliwości.

Nie ma jednego, bezwzględnie obowiązującego szablonu obliczeniowego dla EBIT. Uważa się, że swoboda pozostawiona w tej sprawie przedsiębiorcy może być dla niego korzystna głównie ze względu na wybór formuły najkorzystniejszej z perspektywy wartości. Jednak bywa równie często złudna, a niekiedy może być przyczyną nieporozumień, szczególnie w sytuacji, gdy poszczególni odbiorcy informacji finansowej stosują różne formuły obliczeniowe.

Dopiero znając specyfikę działalności gospodarczej danej jednostki, w tym w szczególności sposób i zakres jej gospodarczych aktywności przekładający się na powtarzalność określonych grup przychodów, można rzetelnie ustalić poziom jej zysku podstawowego, o czym informuje właśnie kategorie wyniku finansowego EBIT. A zatem przed obliczaniem tych wielkości należy najpierw zbadać przychody danej jednostki i dopiero na podstawie tej analizy można szacować wynik podstawowy.

Z drugiej strony, analizując jedynie sytuację finansową, nie zawsze jesteśmy w stanie poznać specyfikę danej branży. W takim przypadku najbezpieczniejszym rozwiązaniem jest zastosowanie formuł obliczeniowych EBIT, opartych na poziomie zysku (straty) ze sprzedaży, ponieważ kategoria przychodów ze sprzedaży i zrównanych z nimi jest zwykle podstawową kategorią przychodową.

Przyjmowanie natomiast – co w praktyce zdarza się dość często – jako punktu wyjścia do obliczeń EBIT wyniku finansowego
z działalności operacyjnej wydaje się mniej korzystnym rozwiązaniem, ponieważ pozostałe przychody operacyjne domyślnie traktowane są jako trwale związane z aktywnością gospodarczą. Upraszczając – sprzedaż niefinansowych aktywów trwałych czy dotacje są nieodłącznym atrybutem działalności gospodarczej. Zwykle takie podejście pozwala na to, by wyniki EBIT przyjmował wyższe wartości, jednak może on być sztucznie zawyżony ponad rzeczywisty wynik podstawowy jednostki, a przygotowywane na ich podstawie projekcje finansowe i podejmowane decyzje są obarczone podwyższonym ryzykiem niepowodzenia.

Czego należy szukać w cash flow?

Chcąc się bliżej przyjrzeć firmie, warto ocenić ją przez pryzmat drugiej soczewki – finansowej. W wielu przedsiębiorstwach myśli się nad wpływem efektywności gospodarowania na wysokość funduszy. Odpowiedzi na to pytanie należy szukać
w sprawozdaniu z przepływów na działalności operacyjnej, już wcześniej wspomnianym cash flow.

Kategoria ta jest pieniężnym odzwierciedleniem wyniku finansowego (nadwyżki w przypadku wartości dodatniej, bądź straty
w przypadku wartości ujemnej). Największa część dochodów pieniężnych jest generowana w ramach działalności operacyjnej. Natomiast koszty czy też wydatki pieniężne są pochłaniane w ramach działalności inwestycyjnej i finansowej.

Badanie strumieni pieniężnych jest bardzo ważne, ponieważ przedsiębiorstwa, zwłaszcza w długim okresie, muszą kontrolować swoją płynność finansową. Jej czasowa bądź stała utrata prowadzi w większości przypadków do upadłości przedsiębiorstwa. Równie niepożądanym zjawiskiem jest utrzymywanie w przedsiębiorstwie nadpłynności finansowej, która może świadczyć
o niegospodarności czy też braku elementarnej wiedzy o inwestowaniu (na zasadzie „gotówka nieinwestowana traci na wartości”). Sytuacja ta wskazuje, że zarząd nie wykorzystuje możliwości uzyskania dodatkowych zysków, chociażby na rynku finansowym (np. obligacje Skarbu Państwa).

Podstawowym źródłem nadwyżki finansowej (zysku) w przedsiębiorstwie produkcyjnym powinna być działalność operacyjna. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku przedsiębiorstw usługowych czy też zajmujących się w ramach podstawowej działalności inwestowaniem – w takim wypadku większa część nadwyżki finansowej może być generowana na działalności inwestycyjnej (zmiany stanu posiadania praw majątkowych, rzeczy ruchomych, środków trwałych, nieruchomości itp.) czy finansowej.

Ocena firmy przez pryzmat soczewki majątkowej

Trzecia soczewka – soczewka majątkowa – ma na celu znalezienie ryzyka związanego z działalnością przedsiębiorstwa. Pomocne w tym celu jest znalezienie odpowiedzi na takie pytania jak:

• Z jakich źródeł pochodzą środki finansujące majątek przedsiębiorstwa?
• Jakie zasoby wchodzą w skład aktywów przedsiębiorstwa?
• Jak są ukształtowane relacje aktywów trwałych w stosunku do obrotowych oraz jak się ta relacja przekłada na ryzyko operacyjne?
• Jak ukształtowana jest struktura pasywów oraz jaki jest udział kapitałów obcych w pasywach przekładających się na ryzyko finansowe firmy?

Wybór strategii zarządzania majątkiem firmy jest często podyktowany indywidualną skłonnością do podejmowania ryzyka przez właściciela lub zarząd. Osiągnięcie wyższych zysków jest zwykle powiązane z podjęciem wyższego ryzyka, przy czym nie musi to być ryzyko faktyczne, a jedynie ryzyko postrzegane przez osoby podejmujące decyzje i pozostające w ścisłym związku z wiedzą tych osób na temat zmian w branży oraz potencjału innowacyjnego w firmie. W praktyce wyróżnia się trzy podstawowe strategie finansowania majątku: dynamiczną, konserwatywną, umiarkowaną.

Dynamiczna strategia finansowa, nazywana potocznie strategią agresywną, zakłada minimalizację kapitału obrotowego netto. Wartość tego kapitału może być zbliżona do wartości zerowej lub czasem nawet przyjmować wartość ujemną. Gdy wartość ta jest równa zeru, można wnioskować, że jedynie majątek trwały jest finansowany kapitałami stałymi, a majątek obrotowy jest
w całości finansowany zobowiązaniami krótkoterminowymi. Natomiast przy wartości ujemnej kapitału obrotowego netto należy wnioskować, że również część majątku trwałego jest finansowana zobowiązaniami krótkoterminowymi.

Wyższe ryzyko dla przedsiębiorstwa jest zwykle powiązane z poziomem kapitału obrotowego zaangażowanego
w przedsiębiorstwie. Ryzyko to wzrasta wraz ze spadkiem poziomu kapitału obrotowego netto. Gdy kapitał ten przyjmie wartość ujemną, nastąpi zachwianie równowagi finansowej w przedsiębiorstwie. Jeżeli przedsiębiorstwo zakłada generowanie dużych zysków, musi podjąć decyzje o wyborze bardzo ryzykownej strategii powiązanej często ze znacznymi wahaniami płynności finansowej. Strategia agresywna z ujemną wartością kapitału obrotowego netto wymaga stałego utrzymywania
i odnawiania zobowiązań o charakterze krótkoterminowym. Innym aspektem tego zagadnienia jest konieczność szybkiego upłynniania składników majątku trwałego w sytuacji zagrożenia utraty płynności, co nie zawsze przychodzi z łatwością
i przynosi korzyści.

Strategia konserwatywna, zwana również strategią pasywną cechuje się stałym utrzymywaniem wysokiego poziomu kapitału obrotowego netto. W strategii tej całość majątku trwałego oraz większość majątku obrotowego finansowana jest kapitałami stałymi. Przedsiębiorstwo ma stałą możliwość dysponowania nimi. Przy wyborze tej strategii występuje znaczne ograniczenie ryzyka finansowego. Płynność finansowa nie wymaga wielu zabiegów, gdyż w zasadzie cały majątek firmy jest finansowany kapitałami niewymagającymi szybkiego zwrotu – kapitałami własnymi. W strategii tej ceną za niskie ryzyko finansowe jest rezygnacja z dodatkowych źródeł pozyskania kapitału i wynikających z nich korzyści.

Strategia umiarkowana w swoich założeniach uwzględnia utrzymywanie zoptymalizowanego poziomu płynności finansowej przy założeniu przeciętnej stopy zwrotu kapitału netto. Ten rodzaj strategii jest rozwiązaniem kompromisowym w stosunku do pozostałych dwóch strategii, czyli kompromisem między ryzykiem finansowym a rentownością kapitału własnego. W strategii tej występuje kapitał obrotowy netto, choć o niższej wartości niż w przypadku strategii konserwatywnej. Kapitał stały zaangażowany jest w finansowanie stałej części majątku obrotowego oraz całości majątku trwałego. Zmienna część majątku obrotowego jest pokrywana natomiast ze zobowiązań krótkoterminowych. Przy wyborze tej strategii firma musi dbać
o zadowalający poziom płynności finansowej.

Podsumowanie

Znajomość sytuacji finansowej przedsiębiorstwa jest koniecznością. Bez takiej wiedzy ciężko jest podjąć właściwe decyzje biznesowe, tj. czy obciąć koszty, czy raczej zwiększyć sprzedaż. Istotna okazuje się nie tylko sytuacja w określonym obszarze, np. płynności finansowej, ale również całego przedsiębiorstwa, ponieważ menedżerowie, zarząd, a zwłaszcza właściciele, oczekują jednoznacznej opinii: „jest dobrze” lub „jest źle”. Dlatego warto zwrócić uwagę na dokładną ocenę sytuacji przedsiębiorstwa – co zaowocuje dodatkowymi korzyściami ekonomicznymi.

1. Czekaj J., Z. Dresler, Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Podstawy teorii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 14-15.
2. Ustawa o rachunkowości z dania 29 września 2004 r., z późniejszymi zmianami
3. Ostaszewski J., Finanse, wyd. Difin, Warszawa 2003, s. 237.
4. Stefański A., EBIT i EBITDA jako miary efektywności działalności gospodarczej, www.finanseicontrolling.pl/controlling/ebit-i-ebitda-jako-miary-efektywnosci-dzialalnosci-gospodarczej.

Katarzyna Kondracka